50 йил муқаддам Уругвай пойтахти Монтевидеодан Чили пойтахти Сантягога учаётган йўловчи самолёти ноқулай об-ҳаво туфайли Анд тоғлари чўққиси узра ҳалокатга учрайди. Самолёт бортидаги 45 кишидан 12 нафари ўша заҳоти ҳалок бўлади. 72 кундан кейин қутқарувчилар етиб борганда йўловчилардан фақат 16 киши тирик қолганди.

1972 йил 13 октябр куни салонида экипаж аъзолари билан бирга 45 киши бўлган самолёт ноқулай об-ҳаво туфайли Анд тоғларининг тепасида, денгиз сатҳидан 3600 метр баландликда ҳалокатга учрайди. Одамларнинг қарийб ярми ўша заҳоти ҳалок бўлади. Қолганлар эса очлик ва совуқ ҳавода чорасиз қолишади ва ҳалок бўлганларнинг гўштини еб, жон сақлашади. Воқеадан 72 кун ўтиб қутқарувчилар етиб борганда фақат 16 киши тирик қолган эди.

Арзон самолёт

Уругвайнинг «Old Cristians» регби жамоаси Чилининг «Old Boys» жамоасига қарши ўртоқлик учрашуви ўтказиш учун Сантяго шаҳрига парвоз қилиши керак эди. Жамоанинг маблағи кам бўлгани учун улар арзонроқ самолёт излашади ва Уругвай ҳарбий ҳаво кучларига қарашли Fairchild FH-227D самолётини ижарага олишади. Йўлкира янада арзон тушиши учун жамоа вакиллари ўз оила аъзолари ва дўстларини ҳам жамоани қўллаш учун Чилига бирга боришга таклиф этишади.

1972 йил 12 октябр куни Уругвай пойтахти яқинидаги Карраско халқаро аэропортидан бортида 40 нафар йўловчи ва 5 нафар экипаж аъзолари бўлган самолёт ҳавога кўтарилади.

Самолёт Анд тоғларига яқинлашганда ёмон об-ҳаво туфайли Аргентинанинг Мендоса шаҳрига фавқулодда қўнади. Бир неча соатда ҳам об-ҳаво ўзгармайди ва йўловчилар ҳамда экипаж шу шаҳарда тунаб қолади. Жамоа белгиланган ўйинга кечикмаслик учун шошилаётганди, шу боис эртаси куни уларга парвозга рухсат беришади. 13 октябр куни тушда самолёт яна ҳавога кўтарилади.

Ҳалокат

Экипаж командири ноқулай об-ҳаво туфайли Сантягога белгиланган йўналиш бўйича эмас, бироз жануброқдан, Мендоса тоғларини айланиб учишга қарор қилади. Бу орада у Аргентинанинг Маларгуэ шаҳри аэропорти диспетчерига Планчон довонига яқинлашаётгани ҳақида хабар беради.

Диспетчер уларни баланд тоғлардан ўтиб олган, деб ўйлайди ва пастлашга рухсат беради. Учувчилар Чилининг Курико шаҳри тепасидан ўтдик деб ўйлашади ва самолёт пастлаб уча бошлайди. Кейинчалик, ушбу қарор жиддий хато бўлгани ва самолёт ҳали Куррико шаҳрига етмасдан, тоғлар тепасида учаётганда пастлагани маълум бўлади.

Самолёт қор бўрони ичида учиб борар экан кўриш даражаси нол даражага етади. Учувчилар уни таваккал билан бошқаради. Самолёт бўрондан чиқиб олганда учувчилар ўз қаршисида тоғ қоясини кўради. Бу пайтда самолётни қутқариш имконсиз эди.

Учувчилар самолётни буришга уринишади ва унинг олд қисмини тўқнашувдан олиб қочишади. Қояга унинг аввал қаноти, сўнг дум қисми тегади. Шундан сўнг самолёт қулаб тушади.

«Тахминан 90 дақиқалик парвоздан сўнг биз ҳаво бўшлиғига урилдик. Кейин яна навбатдагисига ундан ҳам қаттиқроқ урилдик ва мен учувчининг «Менга куч беринг», деб бақирганини эшитдим. Самолёт тик қоя рўпарасида турганини ва биз тўғри тоғ томон кетаётганимизни ҳис қилдим. Кейин қаттиқ зарба бўлди ва самолётнинг қаноти тошга урилди. Бошимни оёқларим орасига қўйиб, 24 ёшимда ўлиб кетишимга ишониб, кўзларимни юмдим», деб эслаганди, тирик қолганлардан бири кейинчалик.

Самолёт тумшуғи билан қалин қор устига қулаб тушади ва шу жойда қанотлари ва дум қисми узилиб тушади. Сўнг қуйига қараб сирпаниб кетади. Шу уни портлашдан сақлаб қолади. Самолёт тоғ тепасидаги ялангликда тўхтайди.

Самолёт қулаб тушган пайтда 12 киши ундан отилиб чиқиб кетади ва ҳалок бўлади. Жароҳат олган 5 киши эртаси куни вафот этади. Ҳодисадан бир ҳафта ўтиб яна бир киши вафот этади. Шу тариқа 45 кишидан 27 киши тирик қолади. Уларнинг 3 нафари турли даражада тан жароҳатлари олганди.

Регби жамоаси шифокори ҳалокатда вафот этади, шунинг учун унинг вазифаси тиббиёт коллежида биринчи курсда ўқиётган икки регбичи зиммасига тушади. Улар шошилинч тез ёрдам бурчагини ташкил қилишади ва ярадор бўлганларни ўша ерга ётқизишади.

Денгиз сатҳидан 3600 метр баландликда ҳаво жуда совуқ, бунинг устига озиқ-овқат йўқ эди. Шу сабабли тирик қолганлар дарҳол жон сақлаш учун тадорик кўра бошлашади ва самолётнинг очилиб қолган дум қисмини чемоданлар билан тўсишади.

Улар самолётдан радиоприёмник топиб олишади ва ўзларини қидиришаётганини эшитишади. Бу тирик қолганларга умид беради ва улар ўзларини тезда қидириб топишларига ишонишади. Аммо ундай бўлмайди. Орадан бир ҳафта ўтгач, ноқулай об-ҳаво туфайли бедарак кетган самолётни топишнинг имкони бўлмагани, шу сабабли қидирув ишлари тўхтатилганини эълон қилишади. Бу хабар совуқ ва очлик қаршисида тобора енгилаётган инсонларни умидсизликка туширади.

«Бу даҳшатли зарба эди. Тирик қолиш умиди пучга чиқди. Дарҳақиқат, нажот кутиш, умид қилиш тентаклик эди. Мен қутулиб кетишнинг иложи йўқлигини билардим. Лекин ички овоз мени курашга чорларди. Фақат битта вариант бор эди — тоғларга қарши чиқиш. Энди аввалгидан ҳам қаттиқроқ қатъият билан мен бу жойни тарк этиш учун курашни ҳеч қачон тўхтатмаслигим ҳақида ўйлай бошладим. Ҳар қандай ошиқча ҳаракат ҳам мени ҳалок қилиши мумкин эди. Аммо менда тоғларни тарк этиш истаги кучли эди», деган эди тирик қолганлардан бири, кейинчалик.

Натижасиз тугаган қутқарув операциялари

Самолёт радарлардан йўқолиши билан учта давлат — Аргентина, Уругвай ва Чили зудлик билан қидирув ҳаракатларини бошлайди. Ҳавога ҳар уч давлатдан қутқарув самолётлари ва вертолётлари кўтарилади.

Самолётнинг белгиланган йўналишдан четга чиқиб, бошқа йўналишдан учгани қидирувчиларни чалғитади. Улар самолёт қулаб тушган жойни эмас, балки у учиши лозим бўлган йўналиш бўйлаб бошқа жойларни қидиришади. Оқибатда қидирув ҳаракатлари натижасиз тугайди ва қулаб тушган самолётни топишнинг иложи бўлмайди.

Бунинг устига, самолётнинг ранги оқ бўлиб, ҳатто ҳаво очиқ бўлганда ҳам қорлар орасида уни пайқаш қийин эди.

Саккиз кундан сўнг қидирув ҳаракатлари тўхтатилади. Шу тариқа ҳалокатдан тирик қолганлар озиқ-овқатсиз, иссиқ кийимсиз, кислород сийрак бўлган тоғ тепасида ташқи дунёдан узилади.

Яшаш учун кураш йўлида қўрқинчли қарор

Ҳалокатдан тирик қолганларда бир неча бўлак шоколад ва яна озроқ майда-чуйдалардан бошқа ҳеч нарса йўқ эди. Уларни тежаш учун кичик қисмларга тақсимлаб чиқишади. Самолёт бўлагини қуёш тиғига қўйиб унда қор эритишади ва шу тариқа сув муаммоси ҳал бўлади.

Қанчалик тежашмасин, озиқ-овқат бир неча кунда тугайди. Шундан сўнг уларнинг олдида иккита йўл қолади — ўлиб кетиш ёки вафот этганларнинг гўштини еб жон сақлаш.

Вафот этганларнинг гўштини ейиш масаласи анча муҳокама қилинади. Тирик қолганларнинг аксарияти аввалига бунга мутлақо қарши чиқади. Аммо бошқа чора йўқлиги учун улар ҳам бу ишга кўнишади. Инсон гўштини ейишда иккита шарт қўйилади: тирик қолганларнинг қариндошлари ейилмайди ва гўштни кесиб келган одам уни кимнинг жасадидан олганини айтмайди.

«Ўликларни ейиш қарори бизнинг ўзгаришларимиздаги сўнгги ҳал қилувчи қадам бўлди. Гуноҳсиз ўтган кунлар билан сўнгги видолашув. Биз қўрқувимиз чегараларини четлаб ўтдик. Протеин (оқсил) омон қолишимизга ёрдам беришини, агар қароримизни кечиктирсак, очликдан қутулиш учун жуда заиф бўлиб қолишимизни ҳам билардик. Биз ортиқ кута олмасдик, акс ҳолда танадаги ўзгаришларни асл ҳолига қайтариб бўлмасди», деганди тирик қолганлардан бири, кейинчалик.

Яна бир даҳшатли синов

Ҳалокатдан 16 кун ўтиб, 29 октябр куни тирик қолганлар самолёт ичида ухлаб ётган пайтда уларнинг яқинида жойлашган чўққидан қор кўчади. Кучли зарба билан келиб урилган қор самолётни кўмиб қолишдан ташқари, чемоданлардан тикланган деворни йиқитиб, унинг ичига ҳам ўтиб кетади. Оқибатда барча қорга кўмилиб қолади.

Шундан сўнг тирик қолганлар 3 сутка давомида самолёт ичида қолиб кетишади. Ҳаммаёқ ёпилиб қолгани учун самолёт ичида нафас олишнинг иложи бўлмайди ва яна 8 киши вафот этади. Шунда улардан бири қор камроқ бўлган учувчилар кабинаси тарафдан қорни тозалайди ва ташқарига йўл очади. Шу тариқа у бошқаларни бўғилиб қолишдан асраб қолади.

Тирик қолганларга қор кўчкисининг нафи ҳам тегади. Кўчкигача улар ўзларини совуқдан асраш учун бир-бирларини қучоқлаб ётишарди. Қор билан кўмилиб қолган самолёт бўронлар ва кучли шамоллардан пана жойга айланади ва энди олдингидан анча иссиқ бўлади.

Омон қолиш учун ҳаракат

Тирик қолганлар ўзлари ҳаракат қилишмаса уларни қутқаришга ҳеч ким келмаслигини англаб туришарди. Шу учун улар қор кўчкисидан аввал нима қилиб бўлса ҳам тоғ тепасидан тушиб пастдагиларга ҳалокат жойи ҳақида хабар бериш ва шу йўл билан қутулиб қолишни ўйлашади. Акс ҳолда тирик қолишнинг бошқа йўли йўқ эди.

Пастга тушишга тўрт нафар номзод танланади. Уларга иссиқ кийим керак эди. Шу сабабли уч киши аввал тепага, самолётнинг думи узилиб тушган жойга чиқиб боришади ва у ердан озиқ-овқат ва кийимлар топишади.

Пастга тушиш учун танланганлар Курико шаҳридан бироз ўтиб ҳалокатга учраганмиз деб ўйлашади ва ғарбга юришни режалаштиришади. Аслида эса улр Анд тоғларининг Аргентинага тегишли қисмида ҳалокатга учрашганди.

Бироз йўл юришгач улардан бири қонга микроб тушиб заҳарланиш оқибатида вафот этади. Қолган уч киши ҳам икки кун йўл босгач кучли совуқ ва қор бўронларига дуч келиб, ортга қайтишга мажбур бўлади. Уларда ухлаш учун махсус қопларнинг йўқлиги йўлда давом этишга имкон бермайди.

Пастга тушмоқчи бўлганлар ортга қайтгач яна қайтадан сафарга тадорик кўра бошлашади. Аммо 29 октябрда содир бўлган кўчки уларнинг режасини бир неча ўн кунга ортга суриб юборади.

Улар ноябр ойининг охирига келиб қайтадан сафарга тайёргарлик кўра бошлашади. Бу сафар улар турли кийимлардан ухлаш учун махсус қоплар тикишади.

Нажотга йўл

1972 йил 12 декабр куни уч киши самолёт ҳалокатидан омон қолганлар ҳақида хабар бериш ва ёрдам сўраш учун Чили томон йўл олишади. Учинчи кун улардан бири ортга қайтишга мажбур бўлади. Пастга икки киши туша бошлайди.

Улар тўққиз кун давомида оғир йўл босишади. Нотаниш жойларда, йўллардаги машаққат ва қийинчиликларга қарамасдан касал ҳолларида тоғдан тушиб водийга етиб боришади.

Сафарнинг тўққизинчи куни улар йўлда чўпонни учратишади ва унга ҳалокатдан омон қолганлар тоғ тепасида жон сақлаётганини айтишади. Чўпон уларга турган жойларида уни кутишларини айтиб қишлоқ томон кетади. Сўнг ҳукуматга ҳалокатга учраган самолётнинг икки нафар йўловчисини учратгани ҳақида хабар беради.

1972 йил 22 декабр куни қутқарув операцияси бошланади. Ёмон об-ҳаво туфайли бу иш қийин кечади. Тирик қолган 16 киши икки кун давомида вертолётлар билан эвакуация қилинади. Кислород кам бўлган баландликда тўйиб овқатланмаган ва совуқдан азият чекканларга тезда тиббий ёрдам кўрсатилади.

Ҳалокатдан омон қолганларни қутқаришгани ҳақида хабарлар тарқалгач, уларнинг тирик қолишлари сабаби кенг муҳокама қилина бошлайди. Маҳаллий газеталар тирик қолганлар айнан нима билан овқатлангани ҳақида ёза бошлайди. Одамлар уларни инсон гўштини ейишгани учун айблай бошлайди. Шунда католик руҳоний улар тирик қолиш учун бу ишга мажбур бўлганини айтиб, ОАВда чиқиш қилади. Шундан сўнг танқидлар тўхтайди. Кейинчалик ҳалокат жойига ёдгорлик ўрнатилади ва ҳалок бўлганларнинг жасадлари дафн қилиниб ёдгорлик ўрнатилади.

Орадан бироз ўтиб, тирик қолганлар муоалажа олиб бўлганидан кейин матбуот анжумани ташкил этилади ва улар ўшанда нималар бўлганини батафсил айтиб беришади. Кейинроқ бу ҳодиса ҳақида бир нечта китоблар ёзилади. Фильмлар ишланади. Тирик қолган 16 нафар инсоннинг тақдири кейинчалик турлича кечади. Улардан бири Роберто Канесса 1994 йилда Уругвай президентлиги учун ўз номзодини қўяди ва сайловларда ютқазади.

«Дўстларим ва оилам бошимдан нималар ўтганини кечирганларимни тушунишлари учун анча йил керак бўлди. Сафимизда бўлмаганларга ҳаётимизнинг бир бўлаги бўлган ўша ҳодиса ҳақида гапириб беришдан наф йўқ эди. Ҳатто журнал ва газеталарга интервью берганимда ёки ҳалокат ҳақида олинган ҳужжатли фильмларда қатнашганимда ҳам, мен бегоналарга барча тафсилотларни гапириб беришдан тийилдим. Одамлар билиши керак бўлган ҳамма нарса «Тириклар» китобида моҳирлик билан ёритилганига ишондим. Тўғри, китобда биз дуч келган синовлар ҳақида тўлиқ ёзилмаган. Ўқувчилар ички курашларим ёки мени тирик қолдирган ҳаяжонли ҳис-туйғуларим ҳақида тасаввурга эга эмас. Лекин барибир мен бундай нарсаларга чуқур кириб боришни хоҳламадим. Майли ўқувчилар ўзи хоҳлаган саргузаштларга эга бўлсин. Мен эса энг самимий ва оғриқли хотираларни ўзим учун сақлаб қоламан», — деганди тирик қолганлардан бири кейинчалик берган интервьюсида.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.