Япониялик режиссёр, сценарийнавис ва продюсер Акира Куросава кино тарихидаги энг нуфузли шахслардан биридир. 57 йиллик ижодий фаолияти давомида 30 та фильм яратган. «Расёмон», «Етти самурай», «Қонга ботган тахт», «Махфий қалъадаги уч муттаҳам» фильмлари, Ронин Санжуро ҳақидаги «Жангчи сояси» ва «Ran» каби кинокартиналари режиссёрга катта шуҳрат келтирган. «Arzamas» онлайн-академиясининг таниқли режиссёрлар ҳақидаги туркумидан Акира Куросава ҳақидаги мақолани «Дарё» ўзбек тилида эътиборингизга ҳавола этади.

Япон киноси билан танишиш кўпчилик учун Акира Куросава (1910–1998) фильмларидан бошланади. 1951 йили  «Расёмон» картинаси Венеция кинофестивалида «Олтин шер» ва «Хорижий тилдаги энг яхши фильм» номинацияси бўйича «Оскар» мукофотига сазовор бўлган. Япон кинематографияси халқаро миқёсда эътироф этилиши шу ютуқлар билан бошланган. Куросаванинг жаҳон киносига таъсири кўламини унинг картиналаридан олинган кўплаб иқтибослар ва ўзлаштирмалар билан баҳолаш мумкин.

Жорж Лукас «Махфий қалъадаги уч муттаҳам» фильми (The Hidden Fortress) томошасидан сўнг «Юлдузлар жанги»ни яратган бўлса, урушдан кейинги классик вестернлар — Жон Стёржеснинг «Қойилмақом еттилик» (The Magnificent Seven) ҳамда Сержо Леоненинг «Бир сиқим доллар учун» (A Fistful of Dollars) фильмлари «Етти самурай» ва «Тансоқчи» картиналари таъсирида ишланган. Куросаванинг таъсир доираси Голливуд билан чегараланиб қолмайди. Ҳиндистонда «Яшаш» фильмининг (To Live) еттита ремейки суратга олинган. Дарвоқе, 2017 йили Россияда ҳам Рустам Ҳамдамов «Расёмон» картинасининг қайта ўйлаб, суратга олинган «Тубсиз қоп» фильмини намойиш қилди.

Куросава «сири»ни унинг шажарасига эътибор берган ҳолда очиқлашга уринишади: режиссёр илдизи қадимги самурайларга бориб уланувчи оилада туғилган. Япон анъаналари ҳимоячиси, Ғарбда машҳур мифологик самурай образини Куросаванинг ўзи ҳам қўллаб-қувватлаган, масалан, таржимаи ҳолида буни яққол ифодалаган. Шу билан бирга, унинг фильмлари Европа ва Америка киносидан олинган ўзлаштирмаларга тўла. Айниқса, Жон Форд муаллифлигидаги фильмлар бунинг далили. Япон режиссёри янги ғояларни, улар қаердан келганидан қатъи назар, доимо очиқ қабул қилган.

Куросава фильмларида инсоннинг замон ва ҳаётий қийинчиликларга мослашувчанлиги мадҳ этилади. Буддизм нуқтаи назаридан ортодоксал ҳисобланган ушбу ғоя унинг асарларида нафақат баён қилиш даражасида, балки визуал тарзда ҳам — камера ҳаракати, мизансаҳна динамикаси ва актёр имо-ишораси, табиий цикллар ҳамда нозик тебранишлар орқали етказиб берилади.

Ҳаракат ҳар доим кинематографиянинг асосий кучи ҳисобланган. Куросава бу имкониятдан усталик билан фойдаланган. Унинг севимли жанри — бу жанговар фильм. Унинг «Дзюдо даҳоси» (The Genius of Judo) номли биринчи фильми шу жанрда суратга олинган. Кўплаб жанг саҳналаридан бирида Куросава томошабинга жанг тафсилотларини аниқроқ етказиб бериш учун секинлаштирилган тасвирдан фойдаланади. Кейинчалик бу Америка (ва бошқа) жангари фильмларнинг классик техникасига айланади. Душман танасини кесиб ўтаётган қилич зарбларига ҳамоҳанг эшитилувчи махсус овоз эффектларини ҳам Куросава («Тансоқчи» фильмида) ўйлаб топган.

Кўплаб кинофестиваллар ғолиби бўлган вақтида ҳам у студия режиссёри бўлиб қолади ва эътиборни томошабинлар оммасига қаратади. «Эй роҳиб, ваъз ўқишни бас қил! Ундан ёмғир овозини жимгина тинглаш қизиқроқ!» — дейди «Расёмон» фильми қаҳрамонларидан бири. Бу сўзлар Куросаванинг шиоридек жаранглайди. Режиссёрнинг асосий вазифаси томошабинга ўргатиш эмас, балки уни қизиқарли сюжет, кадрлар динамикаси ва махсус эффектлар билан ўзига жалб қилиш бўлган.

Нимадан бошлаш керак?

«Расёмон» — мелодрама, мистик триллер ҳамда комедия элементларини ўз ичига олган детектив асар бўлиб, жаҳон кинематографиясининг юксак чўққиларидан биридир. Куросавани урушдан кейинги дунёда фалсафий изланишлар, маданий ва сиёсий ўзгаришларни акс эттирувчи воқеликни субъектив идрок этиш мавзуси қизиқтирарди. Фильм япон ёзувчиси Акутагава Рюноскенинг (1892—1927) «Чангалзорда» ҳамда «Расёмон дарвозаси» ҳикоялари асосида суратга олинган.

Фильм воқеалари XI асрда ижтимоий можаролар ва кланлар ўртасидаги низолардан безган Япония заминида бўлиб ўтади. Уч эркак жаладан қочиб, бир пайтлар императорлар пойтахтига кираверишда турган, эндиликда ярим вайронага айланган Расёмон дарвозасининг томи остига яширинади. Кўҳна томдан лойқа сув оқар, эркаклар эса ошиқмай суҳбат қурарди. Улардан иккиси ўзи бефарқ қолдира олмаган суд ишида иштирок этганди. Самурай ўлдирилган, рафиқасининг шаъни топталган... Лекин бу қандай юз берган? Куросава бизга ҳодисанинг тўрт версиясини кўрсатади ва уларнинг барчаси бир-бирига зид.

Қотиллик ва зўрлаш чангалзорда — тартибсиз шароитида рўй беради. Бу эса қаҳрамонларни меъёрларга риоя қилиш, инстинкт ва ҳис-туйғуларни бостириш мажбуриятидан қутқаради. Фожиавий саҳналар иложи борича ишонарли тарзда суратга олинган. Биз ҳар бир ҳикоячининг вариантини унинг кўзи билан эмас, балки четдан кузатгандай бўламиз. Камера қаҳрамонларни энг кутилмаган ракурсларда кўрсатади. Дарахт шохлари орасидан чарақлаб тушаётган қуёш нурлари актёрлар юзида нур ва соя ўйинини акс эттириб, улардаги кечинмаларни бўрттириб кўрсатади. Ҳамма нарса ҳақиқатга элтаётганига ишора қилади, лекин ҳақиқат қўлдан сирпаниб чиқиб кетаверади. Ўрмон саҳналари орқали Куросава «инсон қалби осонгина адашиши» мумкин бўлган шаҳват дунёсини кўрсатмоқчи бўлади.

Шундай қилиб, шабаданинг енгилгина эпкини босқинчи Тадзёмаруни уйғотиб юборади ва уни зўравонликка ундайди. Фильм сўнггида ниҳоят ёмғир тинади ва Расёмон дарвозаси томондан қуёш чиқади. Унинг нурлари ёрқин келажакнинг сийқа метафораси эмас, балки борлиқ қонуниятларининг баёнидир. Қуёш нурлари муросасиз, ҳали ҳам мавжуд. Ёмғир абадий ёға олмайди, қуёш ҳар куни порламайди, теварак-атроф тинимсиз ўзгариб туради ва инсон ҳам шу дунёнинг бир бўлагидир.

Кейин нимани кўриш керак?

«Расёмон» фильми билан танишгандан сўнг режиссёрнинг «Яшаш» фильмидан бошлаб, ҳозирги замон ҳақидаги (япончада «гендайгеки») фильмларига мурожаат қилинса, мақсадга мувофиқ бўлади. Бош қаҳрамон (Куросаванинг севимли актёрларидан бири Такаши Шимура ўйнаган) кичкина одам, оддий муниципал хизматчи бўлиб, ҳамкасблари уни «мумия» деб атайди. Деярли бутун умрини ёлғизликда, мақсад ва қизиқишларсиз ўтказган бу одам бир куни саратон касаллигидан тез орада вафот этиши мумкинлигидан хабар топади.

Энди ҳар бир кун охиргиси бўлиши мумкинлигини англаган қаҳрамон ҳаёт лаззатини ҳис қилишга журъат этади. Бироқ унинг учун чинакам нажот одамларга, жамиятга хизмат қилиш эди: бор кучни болалар майдончаси қурилишига сарфлайди. Энг эсда қоларли ва тез-тез иқтибос ўрнида келтириб туриладиган саҳналардан бирида қаҳрамон ўзи барпо қилган боғдаги беланчакда ўтирганча аста хиргойи қилади: «Умр қисқа! Севинг, қизлар, севинг!». Осмондан паға-паға оппоқ қор ёғмоқда, беланчакнинг бир текис ҳаракати қаҳрамоннинг хотиржам ва хушнуд кайфиятини ифода этади.

1952 йилда Лев Толстойнинг «Иван Иличнинг ўлими» қиссаси асосида ишланган «Яшаш» фильми Берлин кинофестивалида махсус мукофотга сазовор бўлди. Ғарб томошабинлари Куросавага урушдан кейинги япон жамияти ҳақидаги фильмлар режиссёри сифатида қарай бошлади. Японлар Куросавани бу қиёфада «Сархуш малак» (Drunk Angel) ва «Дайди ит» (Homeless Dog) фильмлари орқали аввалроқ таниганди: бу фильмларда Япониянинг урушдаги мағлубияти ва дунёнинг янги тартиботларига мослашиш қийинчиликлари очиб берилган. Ушбу картиналар орқали «замонавий» Куросава билан яхшироқ танишишингиз мумкин. «Сархуш малак» урушдан кейинги кинематографияда машҳур бўлган япон якудза гангстерлари ҳақидаги жанрни бошлаб бергани билан ажралиб туради.

Гангстерлар ҳақидаги фильмлар билан танишгандан сўнг Куросаванинг костюмли кинотасмалари томошасига киришишнинг айни вақти. Ушбу фильмлар кўпинча тарихий стереотипларни замонавий нуқтаи назардан қайта талқин қилади.

«Расёмон»да бошланган мукаммаллашган самурай образини деконструкция қилиш «Етти самурай» номли ёрқин блокбастерда давом эттирилган. Бўёқдор жанг саҳналари бир вақтнинг ўзида учта камерада суратга олинган, бу эса Куросаванинг ўзига хос техникаси, техник янгиликлари ичида энг муҳими эди. Самурайлар туркумини «Махфий қалъадаги уч муттаҳам» ва «Тансоқчи» фильмлари билан давом эттириш мумкин.

Сўнгги муҳим нуқта — Ғарб классик адабиётига мурожаат. «Қонга ботган тахт» (Throne of Blood) Шекспирнинг «Макбет» асари таъсирида олинган бўлса, «Югурди» (Ran) фильми «Қирол Лир» асосида олинган. Рус адабиёти дурдоналари Куросаванинг «Телба» ва «Тубанликда» картиналарида ўз аксини топган.

Куросава фильмларидан еттита классик кадр

 Қайси фильмдан бошламаслик керак?

Куросаванинг ижодий меросини кинодаги муаллифлик назарияси доирасида кўриб чиқиш керак. 1950 йилларда Францияда пайдо бўлган бу йўналиш студия киносаноати шароитида ўзгача, такрорланмас имзосини (муаллифлик услубини) шакллантира олган муаллифлар (режиссёрлар) ролига урғу беради. Бироқ Акира Куросаванинг фильмлари ушбу концепциянинг пайдо бўлишига катта таъсир кўрсатган бўлса-да, у билан режиссёрнинг барча картиналарини таснифлаб бўлмайди.

Иккинчи Жаҳон уруши ва Америка истилоси даврида (1945—1952) япон киноси кучли тарғибот қуролига айлантирилганди. «Чиройда тенгсизлар» фильмида Куросава ҳарбий техника учун оптик асбоблар ишлаб чиқарувчи заводнинг ёш ишчи қизлари ўртасида режани ортиғи билан бажариш учун кечган ҳар кунги курашларни кўрсатиб берган.

1946 йили босқинчи ҳукумат топшириғи билан 1930 йилларда урушга қарши бўлган сўллар ҳаракатини бостириш ҳақида ҳикоя қилувчи «Ёшликдан афсусланмаймиз» фильми суратга олинади. Иккала фильм ҳам ҳаддан ташқари сиёсатлаштириб юборилган, бу эса кейинчалик бетарафликни сақлашга ҳаракат қилган Куросавага хос эмасди (Совуқ уруш даврида унинг фильмлари Шарқ ва Ғарб кинотанқидчилари томонидан тенг баҳоланган). Шу сабаб, Куросаванинг давлат буюртмаси билан суратга олинган ғоявий фильмларини кейинга қолдириш мумкин. Томошани СССРда совет актёрлари иштирокида суратга олинган ва режиссёрга иккинчи «Оскар»ни олиб келган «Дерсу Узала» фильмидан ҳам бошламаган дуруст.

Куросава кимлар билан ишлаган?

Япон маданиятида одатда ҳурмат билан қараладиган мураббийлик мавзуси Куросава фильмларида муҳим ўрин тутади. Ёши улуғ дўст, ота, доно маслаҳатчи ролини кўпинча Такаши Шимура ўйнаган. «Яшаш» фильмидаги бош роль ижрочиси ўз фаолиятини театр саҳнасидан бошлаган. Юлдузбоп ташқи кўринишга эга бўлмаса ҳам, Куросава фильмларида тўла очиб берилган ғаройиб истеъдоди туфайли урушдан кейинги япон киноси юлдузига айланган. Шимуранинг кичик ҳамроҳи роли одатда Тоширо Мифунега насиб этган. Кинога келишидан аввал Мифуне олти йил ҳарбий хизматда бўлганди ва у ерда фотосуратлар бўлимида ишлаганди.

Хизматни ўтаганидан сўнг у кинооператор бўлишдан умид қилганди, лекин Toho студияси раҳбарияти йигитни кинода актёрлик қилишга кўпроқ мос тушади деб қарор қилади. Ҳақиқатанам, Мифуне кўп йиллар мушакдорликнинг намунаси бўлган. Ҳаётда Мифуне ва Шимуралар оиласи дўст бўлган.

Истеъдодли оператор Кадзуо Миягава Куросава билан фақат «Расёмон» ва «Тансоқчи» фильмларида ҳамкорлик қилган, аммо унинг режиссёр фаолиятида тутган ўрнини инкор этиб бўлмайди. Болаликда Миягава бўёқ (суёбокуга) ёрдамида бажариладиган анъанавий тасвирий санъат турларини ўрганганди ва ёрқин ранглардан фойдаланолмаслиги уни жуда хафа қиларди. Кейинчалик хотираномаларида ёзишича, оператор бўлиб, оқ-қора плёнка билан ишлай бошлаганидан сўнг унга ҳаммасидан кўра монохром расм чизиш маҳорати асқатган.

Миягава «Расёмон»нинг илк саҳнасидаги жала учун сув қўшилган сиёҳдан фойдаланган. Воқеалар ўрмонда кечадиган саҳналарда Миягава Куросаванинг қуёшни суратга олиш орзусини рўёбга чиқаради. Бунинг учун объективни қорайтириб, кинокамерани ёруғлик манбасига тўғридан-тўғри йўналтиришга имкон берувчи махсус фильтрлар ихтиро қилинган. Табиий нурни шох-шаббалар остида иложи борича тенг тақсимлаш учун оддий нур қайтаргичлар ўрнига катта ойналардан фойдаланилган. Бу техник топилмаларнинг барчаси Миягаванинг ижодий изланишлари натижаси эди.

Куросава ҳақидаги ҳикояни Теруё Ногами ҳақида гапирмай туриб якунлаб бўлмайди. Кутубхона коллежини тамомлаб, бир неча йил газетада, сўнгра нашриётда ишлаган Теруё Daiei Film киностудиясига ишга жойлашади. 1950 йилда Ногами «Расёмон» фильми суратга олинаётган майдончада фаолият юрита бошлайди. У ўшанда эндигина 23 ёшга кирган ва бу режиссёрнинг сценарий бўйича ёрдамчиси сифатидаги унинг биринчи мустақил иши эди. Шу лавозимда, кейинчалик асосий продюсер сифатида бу аёл Куросава билан «Ҳамон йўқ» номли сўнгги фильмигача бирга ишлади. Режиссёр тириклигида Теруё Ногами унинг содиқ ёрдамчиси ва суратга олиш майдончасидаги барча жараён учун жавобгар бўлган. Куросава вафотидан кейин Теруё Ногами унга атаб кўплаб мақолалар ёзди. Режиссёрга бағишланган ижодий ишлари ичида энг машҳури «Waiting on the Weather: Making Movies with Akira Kurosawa» деб номланади.